پیش گفتار:

ضرورت پژوهش گروهی در مسائل دینی از دغدغه‌های همیشگی شهید آیت‌الله دکتر بهشتی در بیش از سی سال فعالیت علمی او بوده است. چالش‌های سهمگین ناشی از گسترش دامنه موضوعات جدیدی که اسلام شناسان در عصر حاضر با آن مواجه هستند از یک سو و میزان خطاپذیری استنباط‌های قائم به فرد از سوی دیگر، وی را به سمت تشکیل گروه‌های تحقیقاتی در موضوعات گوناگون سوق داد. تشکیل کارگروه پژوهشی در موضوع «چیستی حکومت اسلامی» در آخرین سال‌های دهه ۱۳۳۰ از این جمله است. دوران پربار مدیریت مرکز اسلامی هامبورگ (۱۳۴۹-۱۳۴۴) و گفت‌وگوهای متنوع و متعدد با عالمان و پیروان ادیان و مذاهب دیگر در اروپا، ضرورت این رویکرد را دوچندان برجسته کرد. از همین‌رو ایشان پس از بازگشت از آلمان، رایزنی برای تشکیل یک پژوهش گروهی منسجم را با دوستان و همفکران آغاز کرد. این پیشنهاد از سوی برخی از آنان مانند آیات موسوی اردبیلی مهدوی کنی، دکتر باهنر و دکتر مفتح با استقبال مواجه شد و برخی دیگر مانند آیت الله مطهری با وجود تأکید بر اهمیت آن در ثمردهی آن به صورت کار گروهی ابراز تردید کردند. به هر حال، با ارائه طرح اولیه که متن آن را در این کتاب می خوانید مرکز تحقیقات اسلامی» در سال ۱۳۴۹ تأسیس و در مکان مکتب امیرالمؤمنین(ع)» جنب مسجد امیرالمؤمنین(ع)» واقع در خیابان نصرت تهران آغاز به کار کرد. کتابهای لازم تهیه شد و گروههای دونفره به یادداشت برداری در موضوعات تعیین شده مشغول شدند. اهمیت کار برای دکتر بهشتی چنان بود که پس از سامان بخشی به کتاب های تعلیمات دینی دبیرستان و دوره راهنمایی که با همکاری دکتر باهنر و دکتر گلزاده غفوری و با یاری دکتر برقعی انجام گرفت، خود را در سال ۱۳۵۵ از خدمت در آموزش و پرورش بازنشسته کرد تا به طور تمام وقت به این امر بپردازد. حاصل آن تلاش ها، هزاران صفحه یادداشت و تهیه پیش نویس چند مطلب بود. متأسفانه با اوج گیری مبارزات و سپس پیروزی انقلاب اسلامی، آن کار سترگ ناتمام ماند. امیدواریم انتشار این طرح، علاوه بر ارائه سندی تاریخی، انگیزه ای برای ادامه آن از سوی اسلام شناسان پژوهشگر نسل کنونی پدید آورد.

بنیاد نشر آثار و اندیشه های شهید آیت الله دکتر بهشتی

پیش گفتار دبیر مجموعه دوران حیات مرحوم شهید آیت الله دکتر بهشتی را در تاریخ معاصر ایران از هر نظر می توان دوران ویژه ای تامین؛ چنانچه از یک سو، در دوران حیات کوتاه ایشان بعد از مشروطه مهم ترین جنبش های اجتماعی سیاسی و انقلاب اسلامی رخ داد و از سوی دیگر، اوج ورود، گسترش و نو اندیشه شاو ایدئولوژی های غربی در جامعه ایران به چشم می خورد. در چنین شرایطی است که پاسخ گویی به مسائل و مشکلات نظری و عقیدتی مسلمانان و هدایت و تقویت گرویشاو سازمان های سیاسی- اجتماعی آنان به منزله ضرورتی جیاتی به دغدغه اصلی مسلمانان اندیشه ورز تبدیل شده صاحب نظرانی را که به این عرصه وسیع و پرتلاطم ورش شدند، نواندیشان دینی نامیدند.

نواندیشان دینی به گروهی از روحانیون، دانشگاهیان و…گفته‌ می‌شد که دغدغه بازگشت به قرآن را داشتند و پیام‌شان به مسلمانان این بود: «قرآن راهنمای عمل است».

شهید آیت الله بهشتی از منظر کلی، به این جریان فکری تعلق دارد؛ جریانی که تاریخی بیش از یکصد سال را پشت سر گذاشته است. اما ایشان به دلیل برخورداری از ویژگی‌هایی چون حلم، سعه صدر، وسعت نظر، استواری شخصیت، اقتدار روحی و همچنین داشتن مطالعات وسیع و عمیق به خصوص در زمینه تاریخ اسلام و قرآن، در جایگاه خاصی قرار می‌گیرد و از بیشتر نواندیشان دینی متمایز می‌شود.

آیت‌الله دکتر بهشتی در دو حوزه سنتی و مدرن دانش می‌آموزد، سپس از شرق سنت زده به غرب مدرن و متجدد می‌رود و در حالی که به آموزش اندیشه اسلامی مشغول می‌شود، دیگر اندیشه‌ها و مکتب‌های فکری دوران خود را نیز فرا می‌گیرد. اما برخلاف بعضی از روشن‌فکران یا نواندیشان دینی که اسلام را با افکار غربی محک می‌زدند یا برای آشتی دادن این دو تلاش می‌کردند، بهشتی همه آموخته‌هایش را در فکر و جان خود هضم می‌کرد و در نهایت، همه را با قرآن محک می‌زد؛ چنانچه نه مقهور علم جدید شد تا قرآن را به حد نظریات علمی تقلیل دهد و نه مجذوب اندیشه و فلسفه مدرن شد تا برای توجیه و تفسیراندیشه دینی از تکه پاره های آنان استفاده کند. او به سرچشمه زلال اسلام (قرآن) وصل بود و با توجه به این ویژگی، آثار او قابلیت راهنمای عمل بودن را دارد. از نظر شهید بهشتی، تنها تکیه گاه و منبع اندیشه، قرآن به شمار می رود؛ از این روست که جهان بینی ایشان، قرآنی است و منظومه فکری اش را که اجزای آن با یکدیگر و همه . اجزا با کل هماهنگ و در هم تنیده است، باید منبعث از کتاب وحی دانست.

در مورد این مجموعه تک گفتارهای موضوعی اشاره مجدد به آنچه در بالا یاد شد، لازم است؛ نواندیشان دینی با توجه به وسعت مسائل مطرح در جامعه مسلمین و گروههای مسلمان، به حوزه های زیادی ورود، اندیشه و نظر خود را ارائه کرده اند. شهید بهشتی از جمله شخصیت هایی است که در این زمینه بسیار تلاش کرده و خود را ملزم به تغذیه و تقویت فکری مسلمانان می دانسته است. از همین روست که در عمر کوتاه خویش، آثار زیادی را تولید کرده که متأسفانه بنا به موانع پیش رو، تاکنون تهیه و تنظیم و به خصوص نشر همه آنان میسر نشده است. به همین دلیل، طرح نشر گفتارها را به همکاران محترم در بنیاد نشر آثار شهید الله دکتر بهشتی پیشنهاد کردیم و ایشان نیز با آن موافقت کردند.

تک گفتارها شامل سخنرانی های موضوعی و کوتاه شد بهشتی است که احتمالا به ۳۰ جلد خواهد رسید دسترس بودن این مجموعه، مخاطبان می توانند با طرح کا منظومه فکری آن شهید آشنا شوند. ما نیز امیدواریم هر چه زودتر مجموعه آثار و به خصوص تفسیر ایشان از قرآن مجید را به علاقه مندان و افرادی که معتقدند قرآن راهنمای عمل است، عرضه کنیم.

میراصغر موسوی