پیش گفتار:

یکی از پدیده‌های تأمل برانگیز در تاریخ گفتمان‌ها، تحول مفاهیم بنیادین آنها در طول زمان و بر اثر اسباب و علل ارادی و غیرارادی گوناگون است. آئین اسلام نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بسیاری از مفاهیمی که پایه ایمان، عمل و زیست مسلمانی را تشکیل می‌دهد، با گذشت زمان و تغییر شرایط زمانی و مکنی، به گونه‌ای فهمیده شده‌اند که با مقصد و مقصود آورنده پیام وحی، فاصله‌ای بسیار دارد. از جمله این مفاهیم پایه، معنای «شفاعت» است. گوناگونی تفسیرهایی که از این مفهوم مهم قرآنی در میان مسلمانان رایج شد، کار را به جایی رساند که برخی از عالمان دینی مسلمان، اعتقاد به چنین اصلی را مغایر با نصّ صریح آیات قرآن تصور کردند. شهید آیت‌الله دکتر بهشتی در سلسله درس گفتارهای خود در زمینه تفسیر قرآن، به مناسبت آیات مورد بحث، در سه نوبت به مبحث شفاعت از دیدگاه قرآن و سنت پرداخته و با دقت نظر بسیار و تجزیه و تحلیل ابعاد مختلف این مفهوم مهم در قرآن و روایات، راه را برای درک صحیح و پرهیز از افراط و تفریط‌های رایج در فهم آن می‌گشاید. امید آن‌که این اثر نیز همانند دیگر آثار فکری آن شهید، توشه راه همه کسانی قرار گیرد که در جست و جوی درکی جامع‌تر از اصول و مبانی آئین انسان‌ساز اسلام هستند.

بنیاد نشر آثار و اندیشه‌‌های شهید آیت‌الله دکتر بهشتی

پیش‌گفتار دبیر مجموعه

دوران حیات مرحوم شهید آیت‌الله دکتر بهشتی را در تاریخ معاصر ایران از هر نظر می‌توان دوران ویژه‌ای نامید؛ چنانچه از یک‌سو، در دوران حیات کوتاه ایشان بعد از مشروطه، مهم‌ترین جنبش‌های اجتماعی – سیاسی و انقلاب اسلامی رخ داد و از سوی دیگر، اوج ورود، گسترش و نفوذ اندیشه‌ها و ایدئولوژی‌های غربی در جامعه ایران به چشم می‌خورد. در چنین شرایطی است که پاسخ‌گویی به مسائل و مشکلات نظری و عقیدیت مسلمان و هدایت و تقویت گروه‌ها و سازمان‌های سیاسی – اجتماعی آنان به منزله ضرورتی حیاتی به دغدغه اصلی مسلمانان اندیشه‌ورز تبدیل شد. صاحب نظرانی را که به این عرصه وسیع و پرتلاطم وارد شدند، نواندیشان دینی نامیدند.

نواندیشان دینی به گروهی از روحانیون، دانشگاهیان و …گفته می‌شد که دغدغه بازگشت به قرآن را داشتند و پیام‌شان به مسلمان این بود: «قرآن راهنمای عمل است».

شهید آیت‌الله بهشتی از منظر کلی، به این جریان فکری تعلق دارد؛ جریانی که تاریخی بیش از یکصدسال را پشت سر گذاشته است. اما ایشان به دلیل برخورداری از ویژگی‌هایی چون حلم، سعه صدر، وسعت نظر، استواری شخصیت، اقتدار روحی و همچنین داشتن مطالعات وسیع و عمیق به خصوص در زمینه تاریخ اسلام و قرآن، در جایگاه خاصی قرار می‌گیرد و از بیشتر نواندیشان دینی متمایز می‌شود.

آیت‌الله دکتر بهشتی در دو حوزه سنتی و مدرن دانش می‌آموزد، سپس از شرق سنت‌زده به غرب مدرن و متجدد می‌رود و در حالی که به آموزش اندیشه اسلامی مشغول می‌شود، دیگر اندیشه‌ها و مکتب‌های فکری دوران خود را نیز فرا می‌گیرد. اما برخلاف بعضی از روشن‌فکران یا نواندیشان دینی که اسلام را با افکار غربی محک می‌زدند یا برای آشتی دادن این دو تلاش می‌کردند، بهشتی همه آموخته‌هایش را در فکر و جان خود هضم می‌کرد و در نهایت، همه را با قرآن محک می‌زد؛ چنانچه نه مقهور علم جدید شد تا قرآن را به حد نظریات علمی تقلیل دهد و نه مجذوب اندیشه و فلسفه مدرن شد تا برای توجیه و تفسیر اندیشه دینی از تکه پاره‌های آنان استفاده کند. او به سرچشمه زلال اسلام (قرآن) وصل بود وباتوجه به این ویژگی، آثار او قابلیت راهنمای عمل بودن را دارد.

از نظر شهید بهشتی، تنها تکیه گاه و منبع اندیشه، قرآن به شمار می‌رود؛ از این روست که جهان‌بینی ایشان، قرآنی است و منظومه فکری‌اش را که اجزای آن با یکدیگر و همه اجزا با کل هماهنگ و در هم تنیده است، باید منبعث از کتاب وحی دانست.

در مورد این مجموعه – تک گفتارهای موضوعی – اشاره مجدد به آنچه در بالا یاد شد، لازم است؛ نواندیشان دینی با توجه به وسعت مسائل مطرح در جامعه مسلمین و گروه‌های مسلمان، به حوزه‌های زیادی ورود، اندیشه ونظر خود را ارائه کرده‌اند. شهید بهشتی از جمله شخصیت‌هایی است که در این زمینه بسیار تلاش کرده و خود را ملزم به تغذیه و تقویت فکری مسلمانان می‌دانسته است. از همین‌روست که در عمر کوتاه خویش، آثار زیادی را تولید کرده که متأسفانه بنا به موانع پیش‌رو، تاکنون تهیه و تنظیم و به خصوص نشر همه آنان میسر نشده است. به همین دلیل، طرح نشر تک‌گفتارها را به همکاران محترم در بنیاد نشر آثار شهیدتک گفتارها شامل سخنرانیهای موضوعی و کوتاه شهید بهشتی است که احتمالا به ۳۰ جلد خواهد رسید. با در دسترس بودن این مجموعه، مخاطبان می توانند با طرح کلی منظومه فکری آن شهید آشنا شوند. ما نیز امیدواریم هر چه زودتر مجموعه آثار و به خصوص تفسیر ایشان از قرآن مجید را به علاقه مندان و افرادی که معتقدند قرآن راهنمای عمل است، عرضه کنیم.

میراصغر موسوی