بسم الله الرحمن الرحیم
رب الشرح لی صدری و یسر لی امری و حلل عقده من لسانی یفقهوا قولی.
روز ۲۸ صفر، همان طور که همه برادران و خواهران با آن آشنا هستند در میان مردم شیعه دوازده امامی یکی از روزهای پراحترام است.
در ایران، ما در سال، سه روز تعطیل همه گانی داریم که حتی مغازه های نانوایی هم تعطیل می کنند. روز ۲۱ ماه رمضان، روز شهادت امیر مومنان علی علیه السلام، روز ۲۸ ماه صفر به عنوان وفات پیغمبر اکرم و شهادت امام مجتبی و حضرت رضا (ع) و روز دهم محرم روز عاشورا به عنوان شهادت امام سوم، حسین بن علی علیه السلام و یاران و فرزندانشان.
روز بیست و هشتم به عنوان سه تن از بزرگان و پیشوایان اسلام؛ پیغمبر اکرم، امام دوم امام حسن مجتبی و امام هشتم حضرت علی بن موسی الرضا سلام الله علیهم اجمعین مورد احترام مسلمانان و دوستاران اهل بیت است.
این توفیق الهی را سپاسگزاری می کنیم که اینجا هم با شرکت برادران و خواهران عزیز توانسته‌ایم جلسه ای به این نام داشته باشیم و درباره مقام پیغمبر اکرم و شهادت امام مجتبی و حضرت علی بن موسی الرضا و مخصوصاً درباره یک نکته قابل توجه از زندگانی امام مجتبی گفت وگو کنیم.
درباره وفات پیغمبر اکرم از نظر تاریخی بسیاری از مورخین و محدثین مخصوصاً برادران اهل سنت ما، روز دوازدهم ماه ربیع الاول را روز وفات پیغمبر اکرم نقل کرده اند و لابد به خاطر دارید که همین عده عموماً همان روز دوازدهم را هم روز تولد پیغمبر اکرم صلوات الله و سلامه علیه می دانند. بنابراین بر طبق نقل این دسته از مورخین و محدثین روز تولد و روز وفات پیغمبر اکرم یکی است. دوازدهم ربیع الاول.
گروه دیگر از جمله بیشتر مورخین و علمایی هستند که روز بیست و هشتم ماه صفر را روز وفات پیغمبر اکرم می‌دانند و برخی از مورخین روز دوم ماه ربیع الاول و برخی روز بیست و هشتم ماه ربیع الاول را. ولی آنچه که مورد عمل است روز بیست و هشتم در میان اکثریت شیعه و روز دوازدهم در میان اکثریت برادران اهل سنت.
درباره شهادت امام مجتبی مورخین شیعه دو تاریخ نقل کرده اند؛ عده ای روز هفتم ماه صفر سال پنجاهم هجرت و عده ای دیگر روز بیست و هشتم سال پنجاهم هجرت و معمولاً هر دو روز به عنوان شهادت امام مجتبی روز سوگواری در میان شیعه است ولی روز بیست و هشتم معروف تر و رسمی تر است.
درباره شهادت حضرت رضا (ع) بیشتر مورخین، چه مورخین شیعه چه مورخین سنی روز آخر ماه صفر را روز شهادت حضرت رضا (ع) نوشته اند. ابن اثیر هم در کامل می گوید شهادت حضرت رضا در توس در روز آخر ماه صفر سال ۲۰۳ هجرت (۲۰۳ هجری) واقع شد.
بعضی از مورخین درباره شهادت حضرت رضا آراء دیگر دارند. برخی در ماه ربیع الاول و برخی در ماه ذی‌القعده سال ۲۰۳ هجری نقل کرده اند. این خلاصه اخباری است که درباره شهادت و وفات این سه پیشوای بزرگ اسلامی در کتب تاریخ هست.
در میان شیعه روز بیست و هشتم به نام وفات پیغمبر اکرم و شهادت هر دو امام سوگواری می شود. و همان طور که در تسلیت و دعوتی که برای آقایان و بانوان فرستادیم در پرانتز گوشزد کرده بودیم آنچه مسلم است روز بیست و هشتم صفر روز شهادت حضرت رضا نیست چون در هیچ یک از نقل های تاریخی این نیست. ولی چون روز بیست و هشت صفر متصل است به روز آخر ماه صفر به خصوص در ماه هایی که پر نیست و بیست و نه روز است این ایام به عنوان ایام سوگواری حضرت رضا نیز گرامی داشته می‌شود.
درباره وفات پیغمبر اکرم بسیاری از مورخین وفات آن حضرت را مستند به یک مسمومیت ریشه دار چند ساله می دانند. آنها می گویند در جنگ خیبر پیغمبر اکرم به وسیله غذا مسموم شد و یک زن یهودی از خیبر به انتقام کسانی از نزدیکانش که در جنگ خیبر کشته شدند در گوشتی که برای پیغمبر طبخ شده بود و پخته شده بود سم ریخت و پیغمبر همان جا بیمار شد و آثار این مسمومیت همچنان در مزاج پیغمبر ادامه داشت تا سال وفات پیغمبر. غیر از این درباره وفات پیغمبر که به صورت یک مرگ غیر عادی باشد در تاریخ های معمولی چیزی دیده نمی شود. دوران شدت بیماری پیغمبر اکرم در حدود دو هفته طول کشیده است. یعنی در ماه صفر حتی مورخینی که روز وفات پیغمبر را روز دوازدهم ماه ربیع الاول گفته اند می گویند بیماری پیغمبر در ماه صفر بوده است. در ماه صفر بیماری پیغمبر اکرم شدید شده و در حدود دو هفته دوران شدت بیماری طول کشیده.
در روز وفات پیغمبر اکرم حوادث گوناگونی در مدینه رخ داده است که ضرب و تقسیم فراوان می خواهد و من از آن می گذرم. ولی آن گوشه ای را که عرض می کنم این است که بلافاصله بعد از وفات پیغمبر، علی (ع) و عباس (عموی پیامبر) و گروهی از بنی‌هاشم از خویشان پیغمبر و گروهی از صحابه پیغمبر رفتند سراغ غسل و دفن پیغمبر و در همان موقع هم عده ای از مردان برجسته مدینه رفتند سراغ تعیین تکلیف زمامداری امت اسلام بعد از پیغمبر اکرم و به این نکته توجه شود که از مجموعه کلماتی که از علی بن ابی طالب علیه السلام در نهج البلاغه و در جاهای دیگر نقل شده این به دست می آید که علی علیه السلام این عمل افراد برجسته مدینه را که به فکر تعیین تکلیف مسئله زمامداری امت اسلام بعد از وفات پیغمبر اسلام بودند تأیید و حتی قدردانی و ستایش کرد. اعتراض علی (ع) و دوستان علی این بود که چرا برخلاف آنچه پیغمبر اکرم فرموده بود در آن جلسه عمومی، علی (ع) به این مقام تعیین نشد و با او بیعت نشد. این را از این نظر می گویم که از بسیاری از آقایان اهل منبر شنیده ام که در این روزها به صورت انتقاد و خرده گیری می گویند که بله، مسلمانان جنازه پیغمبر را گذاشتند و خوشان رفتند سراغ مسئله حکومت! این انتقاد بسیار نابجا و بسیار خطرناک است. برای اینکه از نظر تعالیم اسلام روشن کردن تکلیف مسئله زمامداری و اداره امت اسلام یک واجب فوری قطعی بوده و شرکت در مراسم غسل و کفن و دفن پیغمبر هم یک واجب قطعی است. باید گروهی به این واجب بپردازند و آن چند نفری که می توانند این کار را انجام دهند و بقیه به آن کار دیگر بپردازند. و حتی از تعالیم اسلام خوب به دست می آید که اگر واقعاً مسئله تعیین تکلیف حکومت و اداره امور امت اسلام طوری بود که باید همه در آن شرکت کنند و تدفین جنازه پیامبر دو، سه یا چهار ساعت عقب‌تر می افتاد، رأی خود پیامبر این بود که اول آن را انجام دهید بعد بیایید برای تشییع جنازه پیغمبر. پیغمبر اکرم بسیار مورد احترام همه است، زنده اش و مرده اش. اما پیغمبر محترم است و دین پیغمبر محترم و خود پیغمبر، احترام خدا و دین خدا را بر احترام همه کس و همه چیز دیگر در تمام عمر مقدم می داشت. ما پیرو پیغمبریم. این است که من مخصوصاً در چند نوبتی که در همین ایام در مجالس سوگواری شرکت می کردم گاه و بی‌گاه که می دیدم بعضی از آقایان روی منبر به عنوان خرده گیری و انتقاد می گفتند که مردم جنازه پیغمبر اکرم را گذاشتند و رفتند سراغ تعیین تکلیف حکومت، رنج می بردم از این تعبیر منحرف کننده ی غلط. چون این نوع تعبیرها از توجه ریشه دار مردم به اهمیت مسئله حکومت و زمامداری امت و تأثیر عجیب آن بر سرنوشت دین و دنیای مردم مسلمان می کاهد و این خطر بزرگی است برای مردم. هر ملت و هر گروهی که به مسئله حکومت و زمامداری آن ملت اهمیت درجه اول ندهد این ملت عقب مانده است؛ رشدنیافته است و ما نباید به عقب ماندگی فکر ملت کمک کنیم بلکه برعکس باید با عقب ماندگی آن مبارزه کنیم یعنی عقب ماندگی فکر مردم را معالجه کنیم.
این نکته لازم و ضروری بود که در این مناسبت عرض کردم. بله، شک نیست و تردید نیست – همان طور که من یک شب دیگر هم گوشه ای از داستان سقیفه بنی ساعده را عرض کردم – که در روی کار آمدن ابوبکر یک نوع کارهای ناحساب دخالت کرد و سبب شد که مسئله حکومت و زمامداری امت اسلام از آن مجرایی که خدا و پیغمبر خدا خواسته بود خارج شود. آن یک مسئله ای بود که خیلی روشن است و شرح و تفصیل آن را در جای خودش باز هم خواهیم گفت.
در مورد شهادت امام مجتبی؛ مردم در سال چهلم هجرت، بعد از شهادت حضرت علی (ع) به عنوان خلیفه پیغمبر و زمامدار مسلمین در کوفه، با آن حضرت بیعت کردند. مورخین می نویسند در همان روزهای نیمه ماه رمضان، اواسط ماه رمضان بعد از جنگ صفین و بعد از غائله خوارج نهروان یک ارتش چهل هزار نفری مصمم برای جنگ با معاویه و سپاه معاویه تا پای کشته شدن با علی(ع) بیعت جنگ کرده بودند. قرار بود در همان روزها این سپاه مصمم و قاعد و متشکل برای خاتمه دادن به کار معاویه یاغی در شام حرکت کند. در همین موقع مسئله ترور و کشتن ناگهانی حضرت علی (ع) به دست ابن ملجم مرادی در مسجد صورت گرفت. بعد از شهادت حضرت، سران این سپاه و سران کوفه با امام مجتبی فرزند بزرگ علی (ع) به عنوان فرمانروای اسلام و مسلمین بیعت کردند و این سپاه چهل هزار نفری هم کماکان آماده حرکت برای جنگ با سپاه یاغی شام بود. چون سیستم کار بعد از پیغمبر اکرم در مورد تعیین حکومت اینگونه شده بود که ارباب حل و عقل یعنی سرجنبان های پایتخت، حاکم و فرمانروا و زمامدار مسلمین را معین می کردند . بعد از شهادت علی (ع) پایتخت کشور اسلام، صرفنظر از قسمت شام و توابع آن کوفه بود. این بود که سرجنبان های کوفه آمدند نزد امام مجتبی و در همان سال چهلم این سپاه حرکت کرد. یکی از شخصیت های بسیار برجسته از نظر فرماندهی و همچنین از نظر اداره و کیاست قیس بن سعد بن عباده است که مرد برجسته ای در عصر خودش به شمار می آمد. سعد بن عباده بزرگ انصار بود و فرزند او قیس هم در میان انصار و مردم مدینه محترم بود و از نظر احترام محلی تقریباً باید گفت در ردیف چند نفر معدودی بود که از شخصیت های درجه اول مدینه به شمار می آمدند. قیس بن سعد بن عباده جزو ارادتمندان و مخلصین علی بن ابی طالب بود. خیلی اخلاص داشت به علی بن ابی طالب و در دوران چهار سال و چند ماه زمامداری علی فداکاری ها کرده بود. خیلی مایل بودم یک روز در یک جلسه فقط زندگی این مرد برجسته را نقل می کردم تا دوستان توجه کنند که چگونه شخصیت‌ها در رشد و تکامل ملت مسلمان اثر عجیب داشته‌اند و چگونه شخصیت‌هایی در پرتو مکتب تربیتی اسلام تربیت شدند. مخصوصاً در همین چند سال زندگی قیس بن سعد بن عباده با علی بن ابی طالب علیه السلام دو حادثه بسیار جالب آموزنده است که امیدوارم یک روزی فرصت بشود و حتماً نقل کنم. من هر چند این قسمت از تاریخ را چندین بار به مناسبت‌های مختلف مطالعه کرده‌ام، هر وقت این قسمت از تاریخ را مطالعه می‌کنم به راستی از کمال معنوی و انسانی و رشد اجتماعی این گونه شخصیت‌های برجسته در صدر اسلام لذت می‌برم و احساس نشاط می‌کنم و تأسف می‌خورم که اسلام در دوره‌های ما چرا آن تأثیر شایان و زنده را روی ما مسلمان‌ها نمی‌گذارد. برای اینکه آنچه ما فعلاً با آن آشنایی داریم آن اسلام جاندار روح‌دار زنده نیست. به هر حال آن‌طور که گفتم قیس بن سعد بن عباده بعد از شهادت امام علی (ع) جزو کسانی بود که با امام مجتبی به عنوان امام و فرماندار و زمامدار امت اسلام بیعت کرد. امام مجتبی (ع) قیس را با دوازده هزار نفر از این سپاه چهل هزار نفری به عنوان ستون جلوی سپاه جلوتر فرستاد. البته بعضی از مورخین می‌گویند که بر قله‌ی این ستون عبدالله بن عباس بود و قیس تحت نظر او فرماندهی می‌کرد. برخی هم می‌گویند که نه، اصلاً فرمانده درجه اول همان قیس بود. مهم نیست. خود امام هم با بقیه سپاه حرکت کرد. از کوفه آمد تا مدائن. هنوز آن موقع از بغداد خبری نبود. چون می‌دانید که بغداد را منصور دوانیقی ساخت. در مدائن سپاه اتراق کرده بود برای اینکه رو به شام حرکت کند. عمال معاویه مشغول کارشکنی بودند در کار حسن بن علی علیه السلام. یکی از عمال معاویه شب هنگام ناگهان فریاد زد آی مردم! قیس بن سعد بن عباده کشته شده است، فرار کنید بروید. ستون جلو شکست، فرمانده‌اش هم کشته شده است. کوچ کنید. حرکت کنید. این عده بیست و هشت هزار نفری بدون اینکه به فرمانده درجه اول یعنی امام مجتبی (ع) مراجعه کنند و بپرسند آیا این حرف درست بود؟ غلط بود؟ آیا راست بود این حرف؟ دروغ بود؟ یک مرتبه به هیجان درآمدند. همه از جا تکان خوردند. یک گروه کوچک که یا به وسیله معاویه تحریک شده بودند یا از خوارج بودند و طرز فکرشان طرز فکر خوارج بود، ریختند به خیمه‌ی امام مجتبی و به عنوان اینکه امام را خبر کنند خیمه را به هم زدند تا آنجا که حتی ابن اثیر در کامل می‌نویسد فرش زیر پای امام را کشیدند بیرون و اعتراض و پرخاش به امام و جو را دچار آشوب و تزلزل کردند. وضع اردوگاه حسن بن علی به هم خورد. امام مجتبی سوار شد تا بیاید به سمت مدائن که نزدیک‌ترین شهر به آنجاست برای اینکه اینها در کنار شهر مدائن بودند و آنجا نزدیک‌ترین منطقه‌ی آباد است. می‌گویند در وسط راه یک نفر هم کمین گرفت که یا با شمشیر یا با خنجر بر ران امام مجتبی زد. به هر حال امام مجتبی از آنجا به خانه‌ی مسعود ثقفی عموی مختار بن ابی‌عبید ثقفی معروف – که قصه‌ی مختار را هم غالباً زیاد شنیده‌اید – که از جانب خود امام فرماندار مدائن بود، وارد شد تا به وضع سروسامانی دهد. بالافاصله بعد از بوجود آوردن این صحنه‌ی غیر عادی نامه‌ای از طرف معاویه به امام مجتبی رسید و آن حضرت را به صلح دعوت کرد. در ماه ربیع‌الاول یا ربیع‌الآخر یا جمادی الاول سال چهل و یکم یعنی بعد از پنج ماه یا هفت ماه از شهادت امیرمؤمنان، امام مجتبی ناچار با معاویه صلح کرد. از سال چهل و یکم تا سال پنجاهم را امام مجتبی بعد از قرارداد صلح از کوفه به مدینه آمد و این مدت را در مدینه زندگی می‌کرد اما همین زندگی اینگونه‌ی امام مجتبی در مدینه هم برای معاویه قابل تحمل نبود. نکات این مطلب را در قسمت دوم عرایضم عرض خواهم کرد. سرانجام در سال پنجاهم هجرت معاویه امام مجتبی را مسموم کرد و حضرت مجتبی در هفتم یا بیست و هشتم ماه صفر در اثر سم رحلت فرمود. این خلاصه‌ای از این قسمت مربوط به شهادت امام مجتبی (ع) است.
در مورد شهادت امام رضا(ع)؛ بعد از آنکه هارون‌الرشید که برای یک لشکرکشی به سمت خراسان آمده بود و بالاخره در توس مرد، امین پسرش در بغداد خلیفه شد و قرار بود مأمون پسر دیگرش ولیعهد امین باشد. بعد از چند سال کشمکش‌هایی میان امین و مأمون پیش آمد و بالاخره مأمون قیام کرد و امین را از کار برکنار کرد و کشت و شد فرمانروی مسلمین. مأمون به هر دلیل بوده (که این هم یک بحث مفصل تاریخ است) از علی بن موسی‌الرضا که برجسته‌ترین شخصیت خاندان علویان در آن زمان بود تقاضا کرد که مقام ولیعهدی مأمون را قبول کند. حضرت رضا(ع) به دلایل زیادی این را قبول نکرد؛ از جمله اینکه اصولاً تعیین ولیعهد بر خلاف مزاق و نظر حضرت رضا و ائمه‌ی دیگر شیعه (ع) بود. برای اینکه ائمه می‌گفتند یا باید طبق همان که پیغمبر اکرم از جانب خدا دوازده امام معین کرده اینها امام الهی باشند یا لااقل باید به همان سبک انتخاباتی، فرمانروای امت اسلام معین شود. نه به عنوان تعیین ولیعهد. به همین جهت بود که حضرت رضا برای اینکه از صحت گذاشتن به این قانون خودداری کند اصلاً دعوت مأمون را نپذیرفت، ولی مأمون مرتب فشار می‌آورد تا آنجا که حضرت را تهدید کرد و بالاخره با دسایس و حیله‌ها و نیرنگ‌ها امام را به خراسان دعوت کرد و در آنجا ضمن قرارداد مخصوصی که باز آن هم شرح و توضیح و تفسیر فراوان می‌خواهد مقام ولایتعهدی را به امام هشتم علی بن موسی‌الرضا قبولاند. این عمل مأمون سبب شد که بنی عباس، بخصوص عده‌ی زیادی از آنها که در بغداد زندگی می‌کردند با مأمون مخالفت بشوند و خطرهایی برای استقرار حکومت مأمون به وجود بیاورند. مسائل دیگری هم در پیش بود و به هر حال، سرانجام مأمون از این کرده‌ی خود پشیمان شد و بر طبق نقل بسیاری مورخین شیعه و حتی برخی از مورخین سنی از جمله ابن اثیر که این مطلب را نقل می‌کند که مأمون به وسیله‌ی انگور زهرآلود یا به وسیله‌ی آب انار زهرآلود امام هشتم، علی بن موسی الرضا، را مسموم کرد و حضرت در روز آخر ماه صفر سال دویست و سه هجری در توس رحلت فرمود. این هم خلاصه‌ای از شهادت حضرت رضا.
و اما آن نکته‌ای که عرض کردم درباره امام مجتبی لازم است همه‌ی ما بدانیم؛ مسئله‌ی صلح امام مجتبی و روش خاصی است که امام مجتبی در این دوره‌ی از زندگی از سال چهلم تا سال پنجاهم هجرت داشت. این را عرض بکنم که بر روی هم باید دو مطلب را به استناد مدارک تاریخی قبول کرد. یکی اینکه از نظر اخلاق، نرمش و آرامش در خلق و خوی امام مجتبی بیشتر به چشم می‌خورد. این را باید بر روی هم از وقایع زندگی امام مجتبی در طول تاریخ قبول کرد. اما به این نکته هم باید اشاره کرد که امام مجتبی در طول تاریخ برای کشته شدن و مرگ آماده بود و از مرگ نمی‌ترسید، این را هم باید قبول کرد. این هر دو مطلب را باید بر طبق مأخذ تاریخی قبول کرد. در صلح امام مجتبی آن روحیه صلح‌طلبی و آرامش‌طلبی به چشم می‌خورد اما ترس از مرگ به چشم نمی‌خورد و من روی فهمیدن این نکته بسیار تکیه دارم برای اینکه مکرر دیده‌ام که بعضی‌ها در این باره سئوال می‌کنند که میان این دو برادر و این دو فرزند بزرگوار رسول خدا و علی مرتضی سلام الله علیهم اجمعین – امام مجتبی و حضرت سیدالشهداء – مثل اینکه خیلی فرق است. باید گفت کمی بله، اما نه اینکه خیال می‌شود خیلی فرق است. چنان که گاه و بی‌گاه این سئوال را از من کرده‌اند و من از سئوالشان اینطور استشمام می‌کنم که اینها خیال کرده‌اند امام مجتبی می‌ترسید از اینکه کشته بشود و برای اینکه جان خودش را نگه دارد صلح کرد با معاویه. گذشته از اینکه ما به امامت و عصمت و پاکی امام دوم، امام مجتبی، معتقد هستیم، گذشته از این که نه به عنوان یک شیعه‌ی مخلص، نه به عنوان یک شیعه‌ای که امام مجتبی را معصوم و از این آلودگی‌ها پاک می‌دانست بلکه اصلاً به عنوان یک مطالعه کننده‌ی بی‌نظر و بی‌غرض تاریخ در زندگی امام مجتبی مطالعه کنیم حقاً این فکر غیر منصفانه است. برای اینکه این قسمت از متن خوب روشن بشود این قسمت را باز از ابن اثیر نقل می‌کنم. ابن اثیر در کامل می‌گوید بعد از اینکه امام مجتبی به خانه‌ی مسعود ثقفی، فرماندار مدائن، رفت و بعد از اینکه نامه‌ی معاویه آمد و آن حضرت را دعوت به صلح کرد امام مجتبی مردم را دعوت کرد، همه را دعوت کرد و با آنها اینطور سخن گفت: خطابه‌ای ایراد کرد به نام خدا، حمد و ثنای الهی را به جا آورد و اینطور فرمود: “إنا والله ما ثنانا عن أهل الشام شک ولا ندم.وإنا کنا نقاتل أهل الشام بالسلامه والصبر، فسلبت السلامه بالعداوه، والصبر بالجزع. وکنتم فی منتدبکم إلى صفین ودینکم أمام دنیاکم، فأصبحتم الیوم ودنیاکم أمام دینکم.ألا وإنا لکم کما کن، ولستم لنا کما کنتم. ألا وقد أصبحتم بین قتیلین: قتیل بصفین تبکون له، وقتیل بالنهروان تطلبون ثاره. فأما الباقی فخاذل وأما الباکی فثائر. ألا وإن معاویه دعانا إلى أمر لیس فیه عز ولا نصفه. فإن أردتم الموت رددناه علیه، وحاکمناه إلى الله عز وجل بظبا السیوف، وإن أردتم الحیاه قبلناه، وأخذنا لکم الرضا”. قال: “فناداه القوم من کل جانب: البقیه البقیه. فلما أفردوه أمضى الصلح. (الکامل فی التاریخ. ابن اثیر. ج۳. ص ۴۰۳)
ابن اثیر می‌گوید امام مجتبی به پا خواست به نام خدا حمد و ثنای الهی به جا آورد و فرمود: ای مردم! ما در مقابل سپاه شام هیچ وقت حالت تسلیم به خودمان نخواهیم گرفت. در این که باید با معاویه و دستگاه بیدادگر و فاسد و هرزه‌ی او مبارزه و جنگ کرد هیچ تردیدی نداریم. در جنگی که از زمان پدرم با معاویه شروع شده هیچ پشیمانی نداریم. ولی در زمان پدرم با معاویه و عمّال سپاه او با علامت فکر و روح، با تشکل با صبر و بردباری می‌جنگیدیم اما وااسفا! امروز آن سلامت فکری و سلامت ایمانی و سلامت روحی پیر شده و به جای آن عداوت‌ها و دشمنی‌های داخلی و اختلافات داخلی صف یکپارچه‌ی مبارزه‌کنندگان با معاویه را پراکنده کرده و آن بردباری و قدرت اراده به جایش بی‌تابی و زبونی و سستی آمده. آن روز که شما به جنگ صفین می‌رفتید دینتان جلو قرار داشت و دنیاتان عقب. امروز بعکس آن، دنیاتان پیش چشم شماست و دینتان عقب. امروز من می‌بینم شما مردم دو دسته‌اید. هر دو دسته برای کشته‌های خودتان احساسات به خرج می‌دهید، یک دسته نشسته‌اید و مراسم سوگواری کشته‌های صفین را به پا می‌کنید. گریه می‌کنید که وای پسرم! وای برادرم! وای پدرم! وای عمویم! وای شوهرم در جنگ کشته شد و دیگر قدرت روحی ندارید که به میدان جنگ بیایید. دسته‌ی دیگر برای کشته‌شدگان جنگ نهروان عزا گرفته‌اید و این دسته می‌خواهید از من که فرزند علی هستم و سپاه من انتقام بگیرید چون در زمان فرمانروایی علی و به فرمان علی خوارج نهروان کشته شدند. من با چنین مردم و چنین سپاهی چگونه بروم با معاویه و دستگاه او بجنگم؟ الان به شما اعلام می‌کنم که معاویه ما را به راهی دعوت کرده است – من دوست دارم این جمله خوب در مغز همه بماند – معاویه ما را دعوت کرده است به چیزی که نه در او عزت دنیاست و نه در آن عدل و انصاف و دادگری است اما اگر شما مرد مرگ هستید، اگر از مرگ نمی‌ترسید، بیایید همین فردا به جنگ معاویه خواهیم رفت و – البته این مطلب را اضافه می‌کنم که – اگر شما نمی‌ترسید ما این پیشنهاد معاویه را پس می‌زنیم و برمی‌گردانیم و محاکمه میان خود و او را به خدا و لبه‌ی تیز شمشیرها واگذار می‌کنیم و اما اگر دلتان برای زندگی و ادامه دادن چند روزه‌ی دیگر زندگی می‌لرزد و اگر سر جان خودتان می‌ترسید ناچار باید پیشنهاد صلح را قبول کنید.
این بیان صریح امام مجتبی است در برابر پیشنهاد صلح معاویه. حالا قضاوت بفرمایید این عبارت صریح و کوتاه و قاطع را آیا امام مجتبی‌ای که از مرگ می‌هراسد می‌گوید یا پیشوایی که از مرگ هراسی ندارد؟!
ابن اثیر نقل می‌کند به محض اینکه سخن امام مجتبی تمام شد از اطراف مردم فریاد برآوردند البقیه، البقیه! نه، ته مانده‌ی کار را باید نگه داشت: أمضی الصلح، صلح را امضاء کن.
این بود شرایط خاص امام مجتبی هنگام پیشنهاد صلح معاویه. یک بخش دیگر را هم نقل می‌کنم که این را هم ابن اثیر را نقل می‌کند؛ به جای اینکه ما تفسیر کنیم کار امام مجتبی را ببینیم خود امام مجتبی چطور تفسیر فرمود. قیل للحسن: ما حملک علی ما فعلت؟ به امام مجتبی گفته شد: چه شد که شما صلح کردید؟ فقال: کرهت الدنیا. اما خود من؛ من اهل ریاست‌طلبی نبودم که برای ریاست‌طلبی جنگ کنم. من باید در راه هدف جنگ کنم. در راه به وجود آوردن نظام محکم و عادلانه‌ی اسلامی برای امت اسلام، ولی؛
قال: «.. رأیت أهل الکوفه قوماً لا یثق بهم أحد إلا غُلب، لیس أحد منه یوافق الآخر فی رأی ولا هواء، مختلفین، ولا نیه لهم فی خیر ولا شر، لقد لقی أبی منهم أموراً عظاماً، فلیت شعری لم یصلحون بعدی، وهی أسرع البلاد خراباً.» (الکامل فی التاریخ. بن الاثیر. ج۳. ص۲۰۴)
امام مجتبی فرمود: من دنیاپرست نیستم که برای خاطر دنیا بخواهم هرجور شده جنگ کنم که حالا هرطور بشود. من مبارزه‌ام در راه هدف بود، دیدم مردم کوفه که پایتخت من و مرکز اصلی مبارزه است مردمی هستند که تا آن تاریخ هر کس خواست به آنها اعتماد کند و با طناب آنها به چاه برود توی چاه افتاد. یک نفر از آنها رأیش با دیگری یکی نیست. مردمی هستند پراکنده. نه تنها در مورد مسائل اساسی، حتی خواسته‌هاشان هم با هم متضاد است. به کلی مختلف و دچار اختلاف و پراکندگی. این عبارت بسیار جالب است: «لا نیه لهم فی خیرٍ و لاشر!» مردمی هستند بی‌هدف. نه هدف خیر دارند نه هدف شر. پدر من از دست آنها چه چیزها کشید. ای کاش من می‌دانستم که این مردم بالاخره با چه زمامداری زندگیشان سروسامان پیدا خواهد کرد. اعلام می‌کنم اینگونه مردم روزگارشان رو به تیرگی و تباهی خواهد رفت و کوفه از هر یک از شهرهای دیگر زودتر دچار عقب‌ماندگی و خرابی خواهد شد. ملاحظه می‌فرمایید امام مجتبی آماده است برای جانبازی و برای شهادت. مورخین شرکت امام مجتبی را در چندین جنگ حتی در زمان عمر بن خطاب نقل می‌کنند. زمان خود علی (ع) در جنگ‌ها شرکت می‌کرد. اما امام مجتبی با چه جنگ کند و چه جور جنگ کند؟ چه جور مبارزه کند درحالیکه امکان یک مبارزه مسلح جدی بر طبق محاسبات صحیح اجتماعی برای امام مجتبی فراهم نبود. وقتی امکان اینگونه مبارزه فراهم نبود امام مجتبی تصمیم گرفت یک نوع مبارزه‌ی آرام با معاویه شروع کند. مبارزه‌ی آرام امام مجتبی این بود که تا امام مجتبی زنده بود در سرتاسر بلاد اسلامی شخصیت‌های برجسته‌ای وجود داشتند که با انتقادات صریح خودشان تا حدود معین، پنج درصد، ده درصد، بیست درصد جلوی حکومت مستبد و خودکامه معاویه را می‌گرفتند. امام مجتبی برای اینکه این مقدار از مبارزه را در میان مسلمان‌ها زنده نگه دارد و برای اینکه بی‌جهت مبارزه‌ی شدید بی‌اثر را دنبال نکند صلح با معاویه را پذیرفت. توضیح بیشتر نکات مربوط به آن نوع مبارزه‌ی خاص امام مجتبی در موقعی میسّر است که لااقل چندین خطبه و چندین نامه از امام مجتبی در طول این ده سال را ضمن بحث‌های دیگر برای همه بخوانم و معنی کنم. در آن نامه‌ها و در آن خطبه‌ها آدم می‌تواند خوب بفهمد که امام مجتبی چه نوع عملی را دربرابر حکومت فاسد معاویه انتخاب کرد و نشانه‌ی اینکه امام مجتبی تا آخرین لحظه‌ی عمر حالت سازش با حکومت معاویه به خود نگرفت – چرا که بالاخره معاویه امام را مسموم و شهید کرد، اگر امام مجتبی ساخته بود که دیگر مسموم کردن نمی‌خواست – . شهادت امام مجتبی بهترین دلیل قاطع است برای اینکه امام سازشکاری را با معاویه در پیش نگرفت و روش خاصی از مبارزه را در پیش گرفت. این است که در مورد این ده سال زندگی امام مجتبی توجه به این که ائمه‌ی شیعه سلام الله علیهم اجمعین همیشه پرچمدار حق و حقیقت و عدالت بوده‌اند باید کاملاً میان همه‌ی ما زنده بماند و توجه داشته باشیم که نه تنها حضرت سیدالشهداء حسین بن علی، قیام کننده‌ی علیه ناحق و انحراف و ظلم و ستم بود بلکه همه‌ی ائمه‌ی شیعه قیام کننده‌ی علیه انحراف و ستم بودند منتها هر کدام روشی متناسب با زمان و امکانات اصلی خود و روشی متناسب با حریف خود انتخاب کرده بودند. به هر حال در این ایام امام مجتبی مسموم شده، یکی از دوستان امام مجتبی به نام جناده می‌گوید که از آخرین ساعات زندگی امام مجتبی به عیادت آن حضرت رفتم. وقتی به خانه وارد شدم دیدم حضرت افتاده است، رنگ چهره‌اش گرفته و تیره شده و حالت مسمومیت در آن حضرت به خوبی احساس می‌شود. عرض کردم آقا! کسالت شما مثل اینکه خیلی شدید است، خوب است که جداً معالجه کنید. فرمود ای جناده! مرگ را با چه می‌خواهی معالجه کنی؟ بعد می‌گوید که به حضرتش عرض کردم آقا مرا موعظه بفرمایید. در همین حالت امام مجتبی کلمات و جملاتی به صورت موعظه متناسب با این حال به جناده فرمود از جمله این که: ای جناده هر انسان و هر موجود زنده بالاخره یک روز مرگ دارد، این روز مرگ برای همه است. بکوش قبل از اینکه مرگ فرارسد برای مرگ آماده شو. برای اینکه این مسافرت دور و دراز را شروع بکنی و تا آخر ادامه دهی زاد و توشه‌ی مسافرت به اندازه‌ی کافی برای خود فراهم کن. جناده می‌گوید همین‌طور که امام مجتبی در حال صحبت بود حالتش ناگهان سخت متغیر شد و دستور داد تشتی آوردند و در اثر مسمومیت مقدار زیادی خون از حلقوم نازنینش به تشت ریخت. به دنبال این حالت در خانه‌ی امام مجتبی ناراحتی شدیدتر شد، برادرش سیدالشهدا، خواهرانش مخصوصاً زینب کبری سلام الله علیها همه آمدند جمع شدند، همه حس کردند که ساعات آخر زندگی امام مجتبی فرا می‌رسد. سلام الله علیکم یا اهل بیت النبوه و صلی الله علی محمدٍ و آله طاهرین.
